Majewski Erazm, krypt. i pseud. em, e.m., Em, EM, Erazm M., E. Maj., m, M., M. E. (1858–1922), przemysłowiec, przyrodnik, etnolog, archeolog, socjolog, ekonomista. Ur. 2 VI w Lublinie. Był synem przemysłowca Hipolita i Marii z Zembrowskich, bratem Stanisława Jana (zob.), bratankiem Juliana (zob.). Nauki początkowo pobierał w domu. W r. 1868 zaczął uczęszczać do gimnazjum lubelskiego, a w r. 1871 przeniósł się do III Gimnazjum w Warszawie. Następnie rozpoczął studia przyrodnicze na Uniw. Warsz. Od r. 1879 pomagał ojcu w prowadzeniu fabryki perfumeryjno-chemicznej «Warszawskie Laboratorium Chemiczne». Po śmierci ojca przerwał studia, aby objąć zarząd fabryki. Nie zrezygnował jednak z zainteresowań przyrodą, kontynuując je w drodze samouctwa. Prowadzenie pracy naukowej, która przez całe życie pochłaniała główną uwagę M-ego, umożliwiały mu duże dochody płynące z posiadania poważnych udziałów w fabryce ołówków Tow. Akc. «St. Majewski» w Pruszkowie. W r. 1881 M. opublikował pierwszą większą pracę Potop biblijny i periodyczne potopy ziemi (W. 1881, 2. wyd. W. 1883), a w r. 1882 Insecta Neuroptera Polonica. Systematyczny spis owadów żyłkoskrzydlych polskich (W. 1892 i inne wyd. z t. r. pt. Insecta… Systematyczny wykaz…). Podjęte badania przyrodnicze uświadomiły M-emu konieczność uporządkowania polskiej nomenklatury zoologicznej i botanicznej. W r. 1884 ogłosił we „Wszechświecie” i w osobnej odbitce (W. 1885) apel Do przyrodników polskich, Odezwa w sprawie uporządkowania nomenklatury ojczystej w dziale ustrojów żyjących tj. zoologii i botaniki. Do sprawy tej powrócił następnie w rozprawkach O słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich (W. 1885) i O pilniejszych potrzebach naszego języka naukowego i o słowniku zoologiczno-botanicznym (W. 1886). Sam też podjął pracę zmierzającą do uporządkowania nazewnictwa, której efektem był ogłaszany stopniowo polsko-łaciński i łacińsko-polski Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie używane dla zwierząt i roślin od XV wieku aż do chwili obecnej (W. 1891–8). Obok prac nad słownikiem M. nadal interesował się przyrodą ogłaszając m. in. Materiały do fauny krajowej: Owady żyłkoskrzydłe (W. 1885). Istotnym nurtem zainteresowań M-ego była też popularyzacja wyznawanych ewolucjonistycznych poglądów przyrodniczych w książkach, np. Koniec świata, przegląd wypadków, jakie mogą sprowadzić zagładę ziemi (W. 1887) oraz w fantastyczno-naukowych powieściach dla młodzieży Doktór Muchołapski, fantastyczne przygody w świecie owadów (W. 1890, 2. wyd. 1892, 3. wyd. 1921, 4. wyd. 1957; także tłumaczenia rosyjskie i czeskie) oraz Profesor Przedpotopowicz (druk najpierw w „Wędrowcu” 1896; 1. wyd. W. 1898, 2. wyd. 1937, 3. wyd. 1957).
Jak się wydaje, pod wpływem prac nad słownikiem nazw przyrodniczych zrodziły się u M-ego od r. 1891 zainteresowania etnologiczne. Ogłosił z tego zakresu wiele artykułów i rozprawek (głównie w „Wiśle”, ale także we „Wszechświecie”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Wędrowcu”, „L’homme préhistorique”, „Gazecie Polskiej”, „Ateneum”, „Kurierze Warszawskim”, „Pamiętniku Fizjograficznym”, „Gońcu”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Zeitschrift für Ethnologie”, „Sprawozdaniach Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” i in.). Przede wszystkim dotyczyły one wierzeń i zwyczajów ludowych związanych z różnymi zwierzętami i roślinami, np.: o bocianie (W. 1891), wężu, chmielu i kartoflu (1893), niedźwiedziu (1896), kukułce (1898), sowie (1899), krukach (1900, razem z Sz. Jastrzębowskim i J. Saneckim), maku (1903). Ze względu na zainteresowania etnologiczne przejął od Jana Karłowicza pismo „Wisła” (1899). Wydawał je z własnych funduszy. W r. 1904 dla uczczenia zasług Jana Karłowicza wydał, wraz z H. Łopacińskim, książkę Życie i prace Jana Karłowicza. Prawie równocześnie z zainteresowaniami etnologicznymi pojawiły się u M-ego zainteresowania archeologią. W r. 1892 stworzył zaczątek Muzeum Prehistorycznego, które po kilkunastu latach udostępnił w gmachu Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Podjął też myśl zbudowania dla Muzeum własnego gmachu, ale przeszkodził temu wybuch pierwszej wojny światowej. Zbiory pochodziły bądź z własnych prac wykopaliskowych, prowadzonych głównie w gub. kieleckiej, bądź finansowanych przez M-ego ekspedycji na Podole i Ukrainę. Zainteresowania archeologiczne spowodowały założenie w r. 1899 przez M-ego specjalnego pisma poświęconego tej problematyce, pt. „Światowit. Rocznik poświęcony archeologii pradziejowej i badaniom pierwotnej kultury polskiej i słowiańskiej”, które sam redagował i finansował aż do r. 1913. Zamieścił w nim kilkadziesiąt mniejszych i większych rozpraw. Poza tym z zakresu archeologii ogłosił m. in. Drobne prace i notatki… z dziedziny archeologii prehistorycznej i etnografii (W. 1897). Łączna bibliografia publikacji M-ego ogłoszonych do r. 1905 obejmowała 156 pozycji. Były to przede wszystkim prace naukowe i popularnonaukowe. Publicystyką społeczno-polityczną zajmował się tylko incydentalnie (np. artykuły: O godność naszą, „Słowo Pol.” 1902 nr z 29 VI, Niemiecki obłęd wielkości, „Myśl Pol.” 1906 nr 12, Ład w pracach społecznych, „Kur. Warsz.” 1907 nr z 27 IX).
W r. 1905 pod wpływem rewolucji zainteresowania M-ego skierowały się ku nowej dziedzinie. Obok dalszych prac etnologicznych i archeologicznych, pojawiły się i stopniowo zaczęły dominować problemy socjologiczne. Podobnie jak w zakresie etnologii i archeologii, i tu M. był samoukiem. Pierwszymi jego krokami w zakresie socjologii kierował przyjaciel M-ego Ludwik Gumplowicz. Już w r. 1907 M. wygłosił w Akademii Umiejętności w Krakowie referat Statyka i dynamika cywilizacji. Poszukiwanie praw przenoszenia się ognisk cywilizacji i dojrzewania społeczeństw do cywilizacji. Tezy referatu rozwinął w książce pt. Nauka o cywilizacji. Prolegomena i podstawy do filozofii dziejów i socjologii (W. 1908, 2. wyd. 1912). T. r. wydał również tę książkę we własnym przekładzie w Paryżu. Książka wywołała wielkie wrażenie, gdyż łączyła wyniki badań przyrodniczych i archeologicznych z socjologią. M. starał się w niej wykazać m. in. analogie istniejące między zjawiskami przyrodniczymi i społecznymi. U podstaw jego koncepcji socjologicznych leżała zasada «mechanizmu» zakładająca, że «człowiek jest wypadkową sił czynnych w przyrodzie», przy tym M. uważał rozwój ducha ludzkiego za rezultat życia w społeczeństwie, a nie skutek rozwoju organizmu ludzkiego. Prolegomena doczekały się wielu bardzo pozytywnych recenzji w prasie światowej. M. został mianowany członkiem honorowym Międzynarodowego Instytutu Socjologicznego w Paryżu i wybrany w r. 1908 na członka Tow. Naukowego Warszawskiego. Został też współpracownikiem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie, członkiem korespondentem zagranicznym Tow. Antropologicznego w Paryżu, członkiem i kilkakrotnie prezesem Kasy Literackiej w Warszawie. W r. 1911 wyszła równocześnie po polsku i po francusku druga część Nauki o cywilizacji, pt. Teoria człowieka i cywilizacji (2. wyd. 1920). Spotkała się ona już ze znacznie mniejszym zainteresowaniem.
Badania socjologiczne spowodowały zainteresowanie M-ego problematyką ekonomiczną. Chciał bowiem przełożyć na język ekonomiczny wyniki swych badań socjologicznych. Po przeczytaniu kilku prac ekonomicznych napisał trzecią część Nauki o cywilizacji, pt. Kapitał (W. 1914). Starał się w niej podjąć próbę rewizji podstaw nauk ekonomicznych i w nowy sposób przedstawić jej główne pojęcia. Kapitał pomyślany był też jako polemika z „Kapitałem” K. Marksa i założeniami ruchu socjalistycznego, którego M. był zdecydowanym przeciwnikiem. M. jednak nie zrozumiał Marksa i stąd jego zarzuty wobec ekonomii marksowskiej nie korespondowały z tezami Marksa. Książka miała jednak duże powodzenie i doczekała się aż sześciu wydań, mimo swego eklektycznego charakteru. M. w Kapitale stanął na pozycjach szkoły liberalnej w ekonomii.
W r. 1918 dotknął M-ego atak paraliżu, który uniemożliwił mu m. in. samodzielne czytanie aż do końca życia. Mimo to M. nie przerwał pracy pisarskiej i nadal zajmował się problematyką ekonomiczną, publikując m. in. Bankructwo pieniądza papierowego i cywilizacji, opartej na wierze w dobroć natury ludzkiej (W. 1920–1) oraz Tajemnica godziwego zysku (W. 1921). Ta ostatnia książka stanowiła streszczenie Kapitału. Ostatnią większą pracą M-ego był wydany już po śmierci autora, pod redakcją jego najbliższego przyjaciela prof. Mariana Massoniusa, IV tom Nauki o cywilizacji, pt. Narodziny i rozwój Ducha na ziemi (W. 1923). W pracy tej widać było odchodzenie od dotychczasowych koncepcji «mechanistycznych» w kierunku idealizmu. Pod względem politycznym M. sympatyzował z endecją. W r. 1905 współpracował z „Gońcem”, organem Ligi Narodowej, a później z Młodzieżą Wszechpolską i Ligą Pracy.
Po odzyskaniu niepodległości M. został pierwszym prezesem Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Prehistorycznych; otrzymał też kilka propozycji podjęcia pracy naukowej na wyższych uczelniach. Uniw. Lwow. zaproponował mu katedrę etnologii, Uniw. Wil. – socjologii, a Uniw. Warsz. – archeologii. W r. 1919 M. przyjął propozycję warszawską i został mianowany profesorem zwycz. katedry archeologii prehistorycznej. Ze względu jednak na bardzo zły stan zdrowia nie mógł podjąć prowadzenia wykładów. Zmarł na atak serca 14 XI 1922. Swoje zbiory archeologiczne, liczące przeszło 30 tys. skatalogowanych pozycji, przekazał jeszcze za życia Warszawskiemu Tow. Naukowemu (3 VI 1921). Stały się one podstawą Muzeum Archeologicznego im. E. Majewskiego w Warszawie. Część bogatej biblioteki otrzymał Katolicki Uniwersytet Lubelski, a część Tow. Naukowe Warszawskie. M. pochowany został w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Po śmierci M-ego jego żona Lucyna z Bieńkowskich starała się o wydanie Kapitału po francusku, ale nie znalazła wydawcy. Udało się jej natomiast doprowadzić do wznowienia (po dużych przeróbkach i aktualizacji) dwóch powieści fantastyczno-naukowych dla młodzieży.

[M. E.], Bibliografia prac moich (1876–1906), B. m. i r. (druk na prawach rkp., egzemplarz w B. Jag. i B. Uniw. Warsz.); [tenże], Dopełnienie do bibliografii, B. m. i r. (egzemplarz w B. Uniw. Warsz.); Gawełek F., Bibliografia ludoznawstwa polskiego, Kr. 1914; Wrzosek A., Bibliografia antropologii polskiej do r. 1955 włącznie, Wr. 1959; Enc. Nauk Polit., (S. Szczęch); Enc. Org., (fot.); Enc. Ultima Thule; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Bar, Słownik pseudonimów; Demby S., Album pisarzy polskich (współczesnych), W. 1901 (fot.); Mały słownik literatury dla dzieci i młodzieży, 1963; – Antoniewicz W., E. M., jako prehistoryk, W. 1923 (odb. z „Wiad. Archeol.” 1923, bibliogr. 117 prac i tłumaczeń M-ego z zakresu archeologii); Bogusławski E., Społeczeństwo i cywilizacja, W. 1909 (odb. ze „Spraw. z posiedzeń Tow. Nauk. Warsz.”, II z. 6); Bystroń J. S., Rozwój problemu socjologicznego w nauce polskiej, Arch. Kom. do Badania Hist. Filozofii w Pol., Kr. 1917 I; Daszyńska-Golińska Z., Ideologia wartości duchowych w gospodarstwie społecznym („Kapitał” E. M-ego), „Sfinks” 1915 s. 49–58 (także odb.); Gumplowicz L., Cywilizacja, „Przegl. Hist.” T. 4: 1908; Horodyski W., Cywilizacja i życie. Teoria E. M-ego, W. 1912; Kilka słów do przyjaciół Warszawskiego Laboratorium Chemicznego, W. 1889; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Lipiński E., Teorie ekonomiczne E. M-ego, W. 1920 (odb. z „Przedświtu”); Łazowski W., Nowy pogląd w nauce, Charbin 1919 (mszp. powielany); M. E., Nauka o cywilizacji. T. IV., W. [b. r.] (fot., wstęp Lucyny Majewskiej i prof. M. Massoniusa); Nawroczyński B., Towarzystwo Naukowe Warszawskie, W. 1950 (fot.); Sprawy Muzeum Archeologicznego im. E. M-ego w Warszawie, W. 1928 (odb. ze „Światowita”); Szczęch S., E. M. jako ekonomista, L. 1936; – Kalendarzyk Polityczno-Historyczny m. stoł. Warszawy, na r. 1916; toż na r. 1917; – „Gaz. Warsz.” 1922 nr 312, 312, 315 (Z. W.); „Kur. Warsz.” 1922 nr 314–8; „Przegl. Geogr.” T. 3: 1922 s. 130; – Arch. PAN w W.: Akta Massoniusa t. 15, 23, Akta Towarzystwa Naukowego Warszawskiego t. 8, Listy M-ego do Massoniusa oraz Lucyny Majewskiej do jej przyjaciółki Massoniusowej; Ponadto korespondencja M-ego w: B. Jag. (listy do L. Gumplowicza z l. 1908–9), B. Narod. (do różnych osób z 1897–1904), B. Ossol. (do różnych osób), B. PAN w Kr. (do T. Wierzbowskiego z r. 1902).
Zbigniew Landau